Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισμός

Ως πολιτισμός ορίζεται το σύνολο των υλικών, πνευματικών, τεχνικών επιτευγμάτων και επιδόσεων, που είναι αποτέλεσμα των δημιουργικών δυνάμεων και των ικανοτήτων του ανθρώπου. Ακόμη, ο τρόπος ζωής και συμπεριφοράς προς τους άλλους, που αποκτιέται μέσω της παιδείας. Όσον αφορά τώρα την εκδήλωσή του, εκφάνσεις του παρουσιάζονται σε διάφορους τόπους και χρόνους, από διάφορα έθνη και εν γένει κοινωνικά σύνολα. Εξαρτάται δε η ποιότητα του κάθε τέτοιου φανερώματος από διάφορους παράγοντες, όπως το φυσικό περιβάλλον, η γεωγραφική θέση, οι εκάστοτε ιστορικές συγκυρίες, οι ιστορικές καταβολές του συγκεκριμένου κοινωνικού συνόλου (παρελθόν) και το ανθρωπογενές περιβάλλον.

Ένας από τους λαμπρότερους πολιτισμούς που εμφανίστηκαν ποτέ, είναι αναμφίβολα και ο αρχαίος Ελληνικός, ο οποίος ανέδειξε κατηγορίες σκέψης, φιλοσοφικά ρεύματα, πνευματικά εργαλεία, αρχές ηθικής. Αυτός, μάλιστα, αποτέλεσε και τη βάση του Ευρωπαϊκού – τουλάχιστον – πολιτισμού. Ποια ήταν, όμως, τα καθοριστικά εκείνα στοιχεία που τον χαρακτήρισαν και του προσέδωσαν το πασίδηλο μεγαλείο του;

- Πρώτα πρώτα ήταν η αρμονική ανάπτυξη του ατόμου, είτε αυτή αφορούσε τη συμμετρική ανάπτυξη σώματος – πνεύματος, είτε τη σχέση μεταξύ δράσης και στοχασμού.

- Έπειτα ο σεβασμός στους Νόμους (γραπτούς και άγραφους). Ο Σωκράτης επιλέγει να πιει το κώνειο και όχι να δραπετεύσει, ενώ του δόθηκε η δυνατότητα. Έτσι σεβάστηκε, μ’ έναν τρόπο στ’ αλήθεια τραγικό, τους Νόμους της Πόλης.

- Άλλο τέτοιο χαρακτηριστικό ήταν η αίσθηση του μέτρου, που βρήκε την πλέον έκδηλη εφαρμογή της στην τέχνη. Αυτή δεν συνθλίβει κάτω από τον όγκο της, δεν φοβίζει, δεν εξουθενώνει. Έρχεται κοντά στον άνθρωπο, του μιλά, τον εκφράζει, τον αντιπροσωπεύει. Δημιουργεί, παράλληλα, τα ιδεώδη της ευγένειας και της ομορφιάς.

- Τέλος, πολύ σημαντική υπήρξε και η ανάπτυξη επιστημονικού πνεύματος, που απομάκρυνε προλήψεις και δεισιδαιμονίες, και έθεσε τις βάσεις του ορθολογισμού.

Με αφετηρία τα παραπάνω στοιχεία, ο αρχαίος Ελληνικός πολιτισμός παρουσίασε πολλά σημαντικά επιτεύγματα, κάποια από τα οποία, ακόμη και σήμερα, θεωρούνται μοναδικά και ως οι μεγαλύτερες κατακτήσεις του ανθρωπίνου πνεύματος.

- Κατ’ αρχάς η εμφάνιση της Δημοκρατίας. Η γέννηση της ιδέας αυτής υπήρξε πρωτοποριακή και απετέλεσε πρωτοφανές γεγονός στην παγκόσμια ιστορία, αν λάβουμε υπ’ όψη ότι έγινε μέσα σε έναν κόσμο απολυταρχισμού.

- Ακόμη - και σχετικά - η δημιουργία της “Πόλης”. Το άτομο συμμετέχει στα “κοινά”. Έτσι ολοκληρώνεται, καθίσταται υπεύθυνος, γίνεται εντέλει “πρόσωπο”.

- Τέλος, η επινόηση της Ελληνικής γλώσσας, γλώσσας εννοιολογικής (όπου σημαίνον και σημαινόμενο έχουν πρωτογενή σχέση μεταξύ τους) σε αντίθεση με τις άλλες που είναι σημειολογικές.

Ανακεφαλαιώνοντας, ας προφέρουμε, απλά, κάποιες λέξεις. Αργά, όμως, και συνειδητά. Σαν να διηγούμαστε μια ιστορία, ή να απαγγέλλουμε έναν ύμνο: Αρετή, Αγαθό, Δικαιοσύνη, Έλεος, Ελευθερία, Δημοκρατία, Νόμοι, Πολιτεία, Φιλοσοφία, Ανθρωπισμός, Επιστήμη, Μέτρο, Τέχνη, Αιδώς, Πατρίδα… Είναι η παρακαταθήκη που μας άφησαν. Θα φανούμε αντάξιοί της;

(Κώστας Μπούζας: 2022)

Το νόημα της ζωής

 

  

Μέσα σε έναν καθημερινό καταιγισμό ειδήσεων, γεγονότων, αλλά και προβλημάτων, η ενδοσκόπηση του ανθρώπου φαντάζει, πλέον, σαν πολυτέλεια. Ωστόσο, δεν λείπουν αυτοί, που συνεχίζουν να παρακολουθούν τα βήματά του και να διαπραγματεύονται τους στόχους τους οποίους καλείται – και οφείλει - αυτός να θέσει. Με άλλα λόγια, τον προορισμό του, το νόημα της ζωής του.

    Έτσι, όπως έχουν διατυπωθεί από τη φιλοσοφική σκέψη μέχρι σήμερα, αυτοί οι στόχοι είναι οι εξής:

α) Το βάθεμα της συνείδησης.

β) Το πλάτεμα της ελευθερίας.

γ) Το πλάτεμα του χώρου του “είναι”.

δ) Η προσέγγιση του “Απόλυτου”, είτε ως απόλυτου εγώ, είτε ως απόλυτου Όντος - Θεού.

    Όσον αφορά το βάθεμα της συνείδησης, υπάρχει μια πορεία, τόσο στο επίπεδο του Λόγου, όπου ως Λόγος νοείται η δύναμη νόησης και κρίσης, όσο και σε μεταλογικό επίπεδο. Στο επίπεδο του Λόγου, τα βήματα είναι η λογική, οι υποθέσεις και οι ιδέες. Στην περιοχή πέραν αυτού ανήκει η συμβολική σκέψη και η εξ αποκαλύψεως αλήθεια.

    Οι τρόποι, τώρα, του πλατέματος της ελευθερίας είναι η επιστήμη, η τέχνη, η ηθική τάξη, η θρησκεία και η πολιτική ορθοφροσύνη (όπου με τον όρο πολιτική εννοούμε τη δεοντολογία της πορείας είτε του ατόμου, είτε του συνόλου).

    Τέλος, άσχετα αν ο κάθε άνθρωπος αποτελεί ένα “σχετικό εγώ”, οφείλει – εξ ορισμού ως “άνω θρώσκων”- να οραματίζεται και να θέτει ως ορόσημο της πορείας του κάποιο “απόλυτο εγώ”, που ποτέ δεν το φτάνει, μα που συνεχώς το προσεγγίζει. Έτσι να εναρμονίζει σχετικά όλες του τις πράξεις και γενικά τη στάση ζωής που τον διέπει. Αυτό, με τη σειρά του, οδηγεί στο πλάτεμα του χώρου του “είναι”. Ακόμη οδηγεί, στις παρυφές αυτής του της πορείας, δυνητικά, στην αναζήτηση του απολύτου Όντος – Θεού.

    Όλα τα παραπάνω, βέβαια, στο βαθμό που επιχειρούνται, παρέχουν κάποιο νόημα σ’ αυτό που ονομάζουμε ζωή και λυτρώνουν από τη μεγάλη μάστιγα της εποχής που ονομάζεται απόγνωση.

(Κώστας Μπούζας: 2022)

Ορισμός της ζωής

Από παλιά ακόμη έχει τεθεί το ερώτημα, τι είναι τελικά αυτό που ονομάζουμε ζωή.

Με άλλα λόγια, ποια είναι εκείνα εκεί τα χαρακτηριστικά που την διαφοροποιούν από την ανόργανη ύλη.

Τα χαρακτηριστικά αυτά λοιπόν, που αποτελούν και έναν ορισμό της ζωής, μπορούν να διατυπωθούν ως εξής:

1) Η ύπαρξη ενός κελύφους – περιβλήματος που διαχωρίζει και απομονώνει τα συστατικά στοιχεία του όντος από το περιβάλλον του.

2) Η ύπαρξη ενός μηχανισμού παραγωγής ενέργειας εντός του όντος για τις ανάγκες του.

3) Η ύπαρξη, επίσης εντός του όντος, κάποιας κωδικοποίησης (DNA), για την αναπαραγωγή του, δηλαδή για την παραγωγή αντιγράφου του.

Κάθε τέτοιο ον αποτελεί, στην απλούστερη μορφή του, έναν μονοκύτταρο οργανισμό. Πολυκύτταρο οργανισμό (σύνθετη ζωή) έχουμε πλέον, όταν πολλοί μονοκύτταροι οργανισμοί “αποφασίζουν” να ζήσουν μαζί, συνεργάζονται και εξειδικεύονται σε εργασίες (με δύο επίπεδα: τους φυτικούς και τους ζωικούς οργανισμούς). Την κορωνίδα πάντως της ζωής (όπως την γνωρίζουμε) αποτελεί ο άνθρωπος, ον που διαθέτει συνειδητότητα και νοημοσύνη.

Έτσι, λοιπόν, μπορούμε να πούμε ότι οι τρεις μεγάλοι σταθμοί στη δημιουργία ζωής, είναι οι παρακάτω:

α) Η δημιουργία μονοκύτταρης (απλής) ζωής.

β) Η δημιουργία πολυκύτταρης (σύνθετης) ζωής.

γ) Η εμφάνιση νοημοσύνης και συνειδητότητας.

Σχετικά, τώρα, έχουν τεθεί τα ακόλουθα ερωτήματα:

I) Πώς καθοδηγείται η ύλη, ώστε να αναπτύξει τις δομές όντων που προαναφέρθηκαν;

II) Πώς η συνεργασία μονοκύτταρων οργανισμών, που προαναφέρθηκε, δημιουργεί πολυκύτταρους οργανισμούς, και όχι απλά αποικία;

III) Μήπως, πέρα από τον άνθρωπο, κάποια “νοημοσύνη” (έστω και αν αυτή είναι μειωμένη, ή και υποτυπώδης) διαθέτουν και μερικά μέλη του ζωικού βασιλείου;

Εμείς πάντως, οι άνθρωποι, κατέχοντας το “δώρο” αυτό, είμαστε σε θέση να θέτουμε ερωτήματα, όπως είναι και τα παραπάνω που αναφέρθηκαν. Ερωτήματα που, με τη σειρά τους, μας οδηγούν σε περισσότερες απαντήσεις για το μυστήριο της ζωής.

(Κώστας Μπούζας: 2022)

Η κουλτούρα της βίας

Έκφραση που χρησιμοποιήθηκε για να αποδώσει τα σχετικά φαινόμενα, το δίχως άλλο επιτυχημένη, ειδικά στην ταραγμένη εποχή μας.

Βία είναι η κυρίαρχη λέξη – αφετηρία. Παράγωγά της: ο εκβιασμός, η βιαιότητα, η βιαιοπραγία, ο βιασμός. Κάπως έτσι όμως δεν συμβαίνει και στην πραγματικότητα; Η βία, σαν νοοτροπία, σαν στάση ζωής, γεννά την βαναυσότητα, την χειροδικία, τον τρόμο, τον βιασμό – ψυχικό και σωματικό – και κάποτε κι αυτόν τον ίδιο τον θάνατο. Κι όλα αυτά για μια κοινωνία, την κοινωνία μας, που αφού προηγουμένως αποστερήθηκε των υψηλών αξιών και των αυστηρών αρχών, περιήλθε – για πολλούς οδηγήθηκε – σε μια τέτοια επικίνδυνη κατάσταση. Από τους βασικούς συντελεστές αυτής της πορείας, μια δεσπόζουσα και συνεχώς διευρυνόμενη εικονική πραγματικότητα που προωθεί, ασυλλόγιστα, πρότυπα βίας, αρχίζοντας μάλιστα από την τρυφερή παιδική ηλικία.

Η αρχή γίνεται από τα παιδικά ακόμη προγράμματα. Τα κινούμενα σχέδια, οι ταινίες, τα παιχνίδια τα ίδια (ψηφιακά πλέον σχεδόν όλα), βρίθουν τεράτων και αιμοσταγών πλασμάτων, ενώ η βία είναι πανταχού παρούσα, κύριο συστατικό των υποθέσεων, αλλά και βασικό δομικό στοιχείο των χαρακτήρων. Αναπόφευκτος εδώ ο εθισμός των ανυποψίαστων παιδιών, σε μια πραγματικότητα σκληρή μα και στρεβλωμένη. Εδώ η σκληρότητα και η αναλγησία των “ηρώων” είναι δεδομένη, ο σκοπός αγιάζει πάντοτε τα μέσα, οι θάνατοι είναι πολλοί και αβίαστοι. Ύστερα, στα ηλεκτρονικά παιχνίδια κυρίως, υπάρχουν διαθέσιμες πολλές ζωές για τον “ήρωα”. Ο θάνατος, λοιπόν, εκτός από εύκολος γίνεται και προσωρινός. Τα πράγματα διορθώνονται εύκολα, αρκεί η μετάβαση στην επόμενη ζωή. Κι αν ακόμη εξαντληθούν κι αυτές, υπάρχει πάντα η δυνατότητα αρχής ενός νέου παιχνιδιού.

Η βία, βέβαια, προσφέρεται αφειδώς και στους ενήλικες. Στις - μαζικής παραγωγής - πανομοιότυπες ταινίες, με πρωταγωνιστές τέρατα, δολοφόνους, βασανιστές, βιαστές, που πολλές φορές όχι μόνο δεν τιμωρούνται, αλλά ούτε καν (επί της ουσίας) αποδοκιμάζονται. Στα ηλεκτρονικά παιχνίδια, βέβαια, που συνεχίζουν να κινούνται στα ίδια μοτίβα, προσαρμοσμένα απλώς στην σχετική ηλικία. Τέλος στα δελτία ειδήσεων των τηλεοπτικών σταθμών, όπου επίσης κυριαρχούν και συνεχώς επαναλαμβάνονται, σχεδόν αποκλειστικά, η αγριότητα σ’ όλες της τις μορφές, ο τρόμος, η δυστυχία, ο θάνατος, χωρίς να προβάλλονται ισότιμα θετικές πλευρές της ζωής. Έτσι, λοιπόν, επέρχονται - υποσυνείδητα - κάποιος εθισμός και συνεπώς μια ανοχή σ’ αυτήν την νοσηρή κατάσταση.

Μετά από όλα αυτά, βέβαια, οι όποιες εκδηλώσεις βίας έχουν καταντήσει ρουτίνα, όταν δεν έχουν σχέση μ’ εμάς. Ακόμη κι αυτός ο ίδιος ο θάνατος έχει γίνει πια πιο “εύκολος”. Συνηθίσαμε να τον παρακολουθούμε, να ακούμε γι’ αυτόν, αρκεί να μην μας αφορά – για όσο δεν μας αφορά. Μόνο που στον πραγματικό κόσμο δεν υπάρχουν – σε αντίθεση με τον ψηφιακό – πολλές ζωές.

Προς το παρόν, πάντως, το μέλλον – αν δεν αλλάξουμε πορεία – προδιαγράφεται ζοφερό. Η πίστα της ανθρωπιάς και του πολιτισμού μας εξαντλείται, και δεν είναι μακριά η στιγμή που στην οθόνη θα εμφανιστεί το γνωστό “Game Over”, δηλαδή “Τέλος Παιχνιδιού”. Και τότε θα ανακαλύψουμε ότι μόνο παιχνίδι δεν ήταν.

(Κώστας Μπούζας: 2022)

Γλώσσα και Κόσμος

Υπάρχει μια προφανής διαπίστωση, αποδεκτή απ’ όλους: “Οι λέξεις μιας γλώσσας αντιστοιχούν σε έννοιες”.

Οι λέξεις, λοιπόν, είναι έννοιες. Σε συνέχεια αυτής της έκφρασης, και με μια συνολική θεώρησή τους, θα διατυπώναμε το εξής αξίωμα: “Αφού μια γλώσσα απαρτίζεται από το σύνολο των λέξεών της, η γλώσσα είναι ο κόσμος ολόκληρος”. Αυτό σημαίνει, με άλλα λόγια, ότι μια γλώσσα συνιστά, επί της ουσίας, μια βάση δεδομένων του κόσμου μας. Παρέχει δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο κάποιος τον αντιλαμβάνεται. Και ο τρόπος αυτός πρέπει να ταιριάζει σε ένα λαό και ταιριάζει, αφού πλάθεται από αυτόν. Αυτό βέβαια ισχύει και για τον κάθε άλλο λαό ξεχωριστά.

Τώρα, η γλώσσα όσο εξελίσσεται εκλεπτύνεται. Αυτό σημαίνει ότι η υιοθέτηση, εκ των υστέρων, αδρών γλωσσικών μορφών, συνιστά οπισθοδρόμηση. Και αφού μ’ αυτές τις μορφές εκφράζονται, όπως είδαμε, έννοιες, η οπισθοδρόμηση αυτή εκτός από γλωσσική είναι και πνευματική. Αδρά γλωσσικά σχήματα στερούν από τις λέξεις - έννοιες τις ποικίλες νοηματικές και νοητικές εκφάνσεις.

Από τα παραπάνω προκύπτει ο κίνδυνος για μια γλώσσα, αφ’ ενός μεν από την άκριτη ή και επιβαλλόμενη ακόμη υιοθέτηση, από αυτήν, ξενικών λεκτικών τύπων, αφού κάτι τέτοιο αλλοιώνει την ταυτότητα του λαού που τη μιλά, αλλά και αποτρέπει από την σε βάθος κατανόηση των σχετικών εννοιών, και αφ’ ετέρου από την επιβαλλόμενη “απλοποίησή” της, αφού αυτή δημιουργεί – όπως προείπαμε - πνευματική ένδεια. Πολύ απλά: Λιγότερες λέξεις – λιγότερες έννοιες. Ακόμη: Λιγότεροι τύποι μιας λέξης (π.χ. πτώσεις, μετοχές, απαρέμφατα κλπ) – λιγότερες πτυχές, ή εκδοχές της.

Όλες αυτές οι αλλοιώσεις, βέβαια, δεν πρέπει να συγχέονται με την διαμόρφωση – εξέλιξη μιας γλώσσας, στην πάροδο του χρόνου, μέσα από το γλωσσικό αισθητήριο του λαού, με την απαραίτητη προϋπόθεση, ότι το αισθητήριο αυτό διαμορφώνεται μέσα από μια σωστή μόρφωση, αλλά και μια ικανοποιητική καλλιέργεια. Είμαστε υπεύθυνοι, όλοι μας, γι’ αυτό το οποίο διαχειριζόμαστε, ειδικά αν αυτό είναι ο λόγος μας ο ίδιος. Και όχι μόνο απέναντι στον εαυτό μας, αλλά και απέναντι σ’ αυτούς που θα το παραδώσουμε. Σ’ αυτούς έχουμε να δώσουμε λόγο - κυριολεκτικά και μεταφορικά. Και είναι τόσο μεγαλύτερη η ευθύνη, όσο πιο εξελιγμένη είναι μία γλώσσα, όπως για παράδειγμα η Ελληνική.

Συγκεφαλαιώνοντας τις διάφορες έννοιες, θα μπορούσαμε να πούμε πως η γλώσσα είναι αίσθηση, αντίληψη, συλλογισμός, κατανόηση, έκφραση, επικοινωνία, συναίσθημα, εκδήλωση πνεύματος, γνώση, φαντασία, ενατένιση, οραματισμός. Έτσι θα μπορούσαμε να καταλήξουμε σε ένα ακόμη αξίωμα, τελικό αυτήν τη φορά και φοβερά σημαντικό για όλους μας: “Η γλώσσα μας είναι η ψυχή μας”.

(Κώστας Μπούζας: 2022)

ΑΠΟΥΣΙΑ

 

Μίλα μου. Ξέρω πως βρίσκεσαι εδώ. Σαν μία φευγαλέα σκιά πίσω απ΄ το βλέμμα μου. Σαν στιγμιαίο χάδι στην ψυχή μου. Αύρα στο πρόσωπό μου δροσερή. Σαν μια ψιθυριστή φωνή, περίπου ανεπαίσθητη, στο νου μου που γεννιέται.

Μίλα μου με όποιον τρόπο θες εσύ. Έτσι κι αλλιώς θα σε αναγνωρίσω. Διψάω για τα λόγια σου και δύναμη αστείρευτη αντλώ από την ύπαρξή σου. Έχω βρεθεί σε δύσκολη στιγμή. Τα όνειρα που βγήκαν όλα πλάνες. Η πάλη η σκληρή και ο αγώνας. Η μοναξιά, ο πόνος και το δάκρυ.

Μίλα μου. Γιατί το βάρος τούτο πρέπει να σηκώσω. Στις επιθέσεις όλες να αντέξω. Τον δρόμο ως το τέλος να διανύσω. Το όνειρο και τη χαρά μου όσο μπορέσω να τα υπερασπιστώ.

Μίλα μου σαν τότε που ήσουνα εδώ, με τις δικές σου λέξεις: Έγνοια, συμπόνια, αφοσίωση στοργή, αγάπη, μάνα…

Στη μνήμη της μητέρας μου Σοφίας που “’έφυγε” την Κυριακή 13 Μαρτίου 2022.

(Κώστας Μπούζας: 2022)

Πόλεμος και Ειρήνη

 

Από τη μια μεριά ο πόλεμος. Σκληρός και κυνικός όπως πάντα, να μας μιλά με την ψυχρή γλώσσα της στρατηγικής: Υπολογισμός δυνάμεων, τακτικές κινήσεις, συνδυασμένοι ελιγμοί, προώθηση χερσαίων τμημάτων, κατάληψη στρατηγικών σημείων, αποδυνάμωση του αντιπάλου, επίτευξη στόχων… Σαν μια παρτίδα σκάκι.

Κι απ’ την άλλη μεριά η ειρήνη, η βασανισμένη, συντριμμένη σε χίλια κομμάτια. Σαν θραύσματα από γυαλί που τρίζουν στο πάτημα του ανύποπτου διαβάτη. Σαν ψίχουλα ασήμαντα, περιστεριών κυνηγημένων πρόχειρη τροφή. Σαν σκόνης μόρια, που το αγέρι στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα σκορπίζει.

Η ειρήνη, η καταδιωγμένη, να μας θυμίζει ότι ο άνθρωπος παραμένει άνθρωπος, όταν βλέπει τη γη, όχι σαν σκακιέρα, αλλά σαν τον πλανήτη του Θεού, και τον συνάνθρωπό του, όχι σαν μια ασήμαντη μονάδα μες στο πλήθος, μα σαν ψυχή μοναδική.

Πόλεμος και Ειρήνη, λοιπόν. Ο Άνθρωπος είναι αυτός που καλείται να κάνει, διαρκώς, την επιλογή, σ’ όλους τους τόπους και σ’ όλους τους χρόνους. Για όσο, βέβαια, του απομένει ακόμη χρόνος κι όσο, φυσικά, υπάρχει γι’ αυτόν τόπος...

(K. Mπούζας: ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ, 2009)